«Μελετώντας το σχεδιάγραμμα ανακαλύπτουμε ότι αν εκπληρώσουμε τις κοινωνικές και περιβαλλοντικές ανάγκες βρισκόμαστε σε ένα χώρο που δεν είναι πλήρως βιώσιμος, ενώ στη διασταύρωση μεταξύ του περιβαλλοντικού και του οικονομικού πυλώνα βρισκόμαστε σε ένα εφικτό φάσμα, που δεν είναι, όμως, δίκαιο, και ως εκ τούτου δεν είναι βιώσιμο» σημειώνει ο Riccardo Ricci Curbastro, υπενθυμίζοντας ότι η βιωσιμότητα οφείλει να διεγείρει τη συνεργασία σε ποίκιλα ζητήματα και να οδηγεί σε επίλυση των σύγχρονων προβλημάτων
Ξεφυλλίστε και κατεβάστε σε υψηλή ανάλυση το τεύχος 41 του Winetrails
Άλλωστε, όπως ο ίδιος συμπληρώνει «Κατάγομαι από μια οικογένεια με πολύ μακρά παράδοση γεωργίας και αμπελουργίας κι έχω διδαχτεί ότι η παράδοση είναι μια σειρά επιτυχημένων καινοτομιών που μας έχουν κληρονομήσει οι προηγούμενες γενιές. Οι πρόγονοι μας πάντα ήταν ικανοί να βρίσκουν λύσεις, και ας μην ξεχνάμε την φυλλοξήρα πριν από όχι πολλά χρόνια. Έτσι κι εμείς με επίκεντρο τη δυναμική της αμπελουργίας , που αποτελεί συγχρόνως μια πολύ ισχυρή οικονομική και κοινωνική αξία, θα δημιουργήσουμε τις συνθήκες τις βέλτιστης εφαρμογής της στις νέες συνθήκες».
Αναλυτικά η συνέντευξη του Riccardo Ricci Curbastro
1.Η έννοια της βιωσιμότητας απασχολεί σήμερα περισσότερο από οτιδήποτε άλλο και τον κλάδο του οίνου, καθώς φαίνεται να αποτελεί αναγκαιότητα και όχι επιλογή. Ας προσπαθήσουμε με μια πρόταση να περιγράψουμε τι ακριβώς σημαίνει αυτό;
Έχουν υπάρξει απόπειρες για την διευθέτηση του ορισμού της βιωσιμότητας σε ένα αρκετά ανεπίσημο επίπεδο, οι οποίες είναι, όμως, αρκετά ουσιαστικές, παρότι δεν έχουμε καταφέρει ακόμη να καταλήξουμε σε μια κοινή θέση. Προσωπικά έχω υιοθετήσει μια φράση από τον Robert Baden-Powell, που με την σειρά του παραθέτει μια αρχαία παροιμία των Μασσάι: «Δεν κληρονομήσαμε τον κόσμο των πατεράδων μας, αλλά τον δανειστήκαμε από τα παιδιά μας και πρέπει να τους τον επιστρέψουμε σε καλύτερη κατάσταση από ότι τον βρήκαμε». Πεποίθηση μου είναι πως αυτή η φράση αντικατοπτρίζει καλύτερα από οποιαδήποτε άλλη το «όραμα» της βιωσιμότητας.
Αν θέλουμε να εξετάσουμε ακόμα πιο διεξοδικά το θέμα θα πρέπει να ανατρέξουμε στην περίφημη Έκθεση Brundtland. Εν συντομία τότε μπορούμε να περιγράψουμε την ιδέα της βιωσιμότητας ως εξής: βιωσιμότητα σημαίνει να διασφαλίσουμε το σήμερα χωρίς να συμβιβάζουμε το αύριο. Πράγματι, θέλουμε να σώσουμε τον πλανήτη μας, αλλά δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι το κρασί (όπως κάθε άλλο προϊόν) οφείλει πρωτίστως να είναι ασφαλές προς κατανάλωση και να διακρίνεται από μια καλή και αυστηρά ορισμένη ποιότητα. Αυτή είναι μια πλήρης ερμηνεία της βιωσιμότητας και δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι πρόκειται για ένα ολιστικό ζήτημα.
2.Για κάθε αμπελουργική ζώνη, κάθε χώρα, κάθε άνθρωπο, κάθε σύστημα αξιών και κάθε αντίστοιχο πρόγραμμα, βιωσιμότητα σημαίνει κάτι διαφορετικό. Υπάρχει άραγε ένας παγκόσμιος κοινός ορισμός που μπορεί να οδηγήσει σε ένα παγκόσμιο σύστημα αξιολόγησης; Κι αν δεν υπάρχει, είναι απαραίτητος;
Ο παγκοσμίως αναγνωρισμένος ορισμός είναι αυτός που αναφέρεται παραπάνω, που μας υπενθυμίζει ότι η βιωσιμότητα οφείλει να διεγείρει την συνεργασία σε ποίκιλα ζητήματα. Το πλαίσιο του ορισμού της με ακρίβεια αναπαρίσταται σε ένα σχεδιάγραμμα που αναδεικνύει ξεκάθαρα τις αλληλεπιδράσεις των τριών βασικών πυλώνων της βιωσιμότητας (κοινωνία, περιβάλλον, οικονομία), το οποίο αποτελεί ένα αριστούργημα της μοντέρνας τέχνης. Για την ακρίβεια στο εν λόγω σχεδιάγραμμα δεν αποτυπώνονται μόνο οι τρείς σημαντικότερες έννοιες, αλλά και οι διασταυρώσεις τους. Έτσι, ανακαλύπτουμε ότι αν εκπληρώσουμε τις κοινωνικές και περιβαλλοντικές ανάγκες βρισκόμαστε σε ένα χώρο που δεν είναι πλήρως βιώσιμος, ενώ στην διασταύρωση μεταξύ του περιβαλλοντικού και του οικονομικού πυλώνα βρισκόμαστε σε ένα εφικτό φάσμα, που δεν είναι, όμως, δίκαιο, και ως εκ τούτου δεν είναι βιώσιμο. Αυτός είναι και ο καλύτερος τρόπος για να καταλάβουμε ότι η ιδέα της βιωσιμότητας έγκειται στην ισορροπία μεταξύ των τριών πυλώνων και αυτό είναι που επιχειρούμε εμείς (όπως πολλοί άλλοι) να πετύχουμε στα πλαίσια του προτζεκτ «Equalitas», μετά από μια πρώτη διστακτικότητα να απομακρυνθούμε, ή μάλλον να διαχωριστούμε από μονογραφικές και πολύ απλούστερες μεθόδους.
3.Ένα ιδιαίτερα επιτυχημένο σχήμα, για παράδειγμα, είναι αυτό της Νέας Ζηλανδίας με το πρόγραμμα Sustainable Wine Growing NZ που καλύπτει το 97% των αμπελώνων της. Μπορεί να δείξει το δρόμο;
Το έργο των συναδέλφων μας στην Νέα Ζηλανδία είναι εντυπωσιακό και οφείλει την επιτυχία του σε δύο κυρίως παράγοντες: Πρώτων ότι τους τους «επιβλήθηκε». Ίσως να μην είναι ευρέως γνωστό ότι η πιστοποίηση τους είναι ακόμα εθελοντική στην Νέα Ζηλανδία ΑΛΛΆ, από το 2010, ο αρμόδιος φορέας για την προώθηση της επωνυμίας New Zealand Wines, New Zealand Winegrowers, κατέστησε την διαπίστευση των αμπελώνων και των κρασιών στο πρόγραμμα SWNZ (ή τουλάχιστον μία από τις αναγνωρισμένες και βιοδυναμικές πιστοποιήσεις) προαπαιτούμενο για την συμμετοχή σε προωθητικές εκδηλώσεις.
Δεύτερον, αν, από την μια πλευρά θεωρήσουμε, ότι το επίπεδο προετοιμασίας της μέσης εταιρείας που δραστηριοποιείται στην Νέα Ζηλανδία είναι πολύ υψηλό, εντούτοις δημιουργείται η εντύπωση ότι ο πήχης τέθηκε σε ένα σημείο που ήταν εφικτό από την πλειονότητα των επιχειρήσεων. Αυτό δεν το αναφέρω ως κριτική: η επιλογή έγινε για να βελτιώσει το επίπεδο του κλάδου, χωρίς να απαιτείται περαιτέρω προσπάθεια από τις εταιρείες, κάτι που διατυμπανίστηκε ως σπουδαίο επίτευγμα.
Σε άλλα λόγια, αν η βιωσιμότητα πηγαίνει από το Α στο Ω, αλλά εγώ θέσω τον πήχη στο Ζ, είναι προφανές ότι θα έχω περισσότερους οργανισμούς που θα τηρούν τα κριτήρια. Τα προγράμματα με πολλούς συμμετέχοντες, που βελτιώνουν συνολικά την βιομηχανία είναι λιγότερο απαιτητικά από άποψη προαπαιτουμένων. Αν επιθυμούμε να βοηθήσουμε τον καταναλωτή να εντοπίσει τα πλέον βιώσιμα κρασιά από άποψη ποσότητας και ποιότητας, θα πρέπει να τηρηθούν κάποια προκαθορισμένα στάνταρ. Είναι αναμφισβήτητα ένα ζήτημα που θα συζητηθεί σε πολλούς τομείς της αγοράς στο μέλλον, αλλά στην Equalitas έχουμε επιλέξει την δεύτερη επιλογή. Ενδεχομένως αυτά τα ενδελεχή προγράμματα με υψηλότερες απαιτήσεις συνεχίσουν μακροπρόθεσμα να έχουν λιγότερες συμμετοχές, όμως θα φανεί σε βάθος χρόνου, αν η πιο αργή μας προσέγγιση είναι εν τέλει η καλύτερη.
4.Πολλοί λένε ότι οι καταναλωτές πιστεύουν ούτως ή άλλως ότι το κρασί παράγεται με βιώσιμο τρόπο. Είναι άλλωστε κομμάτι της αίγλης που το συνοδεύει, τουλάχιστον σε ό,τι αφορά τα πιο επιτυχημένα brands κάθε περιοχής.
Έχουν υπάρξει αντικειμενικές έρευνες που δείχνουν ότι όσον αφορά συγκεκριμένες επιδράσεις, η αμπελουργία είναι σε μια πλεονεκτική θέση έναντι πολλών άλλων κατηγοριών προϊόντων, όμως δεν θεωρώ πιθανό να παραμείνει στάσιμη. Η επίτευξη της βιωσιμότητας πρώτα απ’ όλα σημαίνει την αέναη βελτίωση, τουλάχιστον, στα πλαίσια της Equalitas, οπότε ανεξαιρέτως του σημείου εκκίνησης, πάντα έχουμε την δυνατότητα να γίνουμε καλύτεροι.
5.Σήμερα ένα 8% του παγκόσμιου αμπελώνα είναι πιστοποιημένος βιολογικός. Με το δεδομένο ότι το βιολογικό κρασί ταυτίζεται από πολλούς με την αειφορία, μπορούμε να περιμένουμε εκρηκτικές αυξήσεις τα επόμενα χρόνια;
Στην Equalitas πιστεύουμε ότι η οργανική καλλιέργεια είναι κατά μια έννοια προπάτορας της βιώσιμης αμπελουργίας. Το στάνταρ της Equalitas εκ καταβολής της εισήγησης του, αναγνωρίζει την εγκυρότητα της οργανικής πιστοποίησης βάσει της Ευρωπαϊκής νομοθεσίας, και τονίζει επίσημα τα πλεονεκτήματα που η οργανική προσέγγιση μπορεί να φέρει στις εταιρείες και στην κοινωνία. Η οργανικότητα, όμως, καλύπτει μόνο εν μέρει τους πυλώνες της ηθικής και της οικονομίας. Υπάρχουν, μάλιστα, έρευνες αγοράς που δείχνουν ότι η αύξηση των πωλήσεων των οργανικών κρασιών σταδιακά επιβραδύνεται, αφού ο πιο έμπειρος καταναλωτής θέλει ισχυρότερες διαβεβαιώσεις, όχι μόνο για την ασφάλεια του ποτού του, αλλά, για παράδειγμα, και για την επιβεβαίωση ότι οι εργαζόμενοι δεν υπήρξαν θύματα εκμετάλλευσης, προκειμένου να επιτευχθεί η ποιότητα του φιλικού προς το περιβάλλον προϊόντος που δοκιμάζει.
6.Βιολογική, Βιοδυναμική, Αναγεννητική Γεωργία, τι να επιλέξει κανείς; Είναι άραγε αρκετά αποτελεσματικές ως καλές πρακτικές για το περιβάλλον;
Στην ερώτηση αυτή ισχύει ότι και για το οργανική αμπελουργία, η οποία, βέβαια, όχι μόνο ήταν η πρώτη που εισήχθη, αλλά καθορίζεται από κανόνες και μια καθολικά κοινή εκτέλεση. Η βιοδυναμική, η αναγεννητική (αμπελουργία)… βρίσκονται όλες στην ίδια κατηγορία: αναγνωρίζονται από την Equalitas, αλλά από μόνες τους δεν είναι αρκετές για την επίτευξη μια πλήρους βιώσιμης λύσης.
7.Εκτός από το περιβάλλον, φυσικά υπάρχει και η αγορά και η κοινωνία. Με ποιους βασικούς άξονες εκφράζεται σε κάθε τομέα η έννοια της βιωσιμότητας; Θα μπορούσε κανείς να το χαρακτηρίσει ένα δαιδαλώδες σχήμα;;
Διαφωνώ. Όπως έχω, ήδη, επιχειρήσει να εξηγήσω, μια σύγχρονη προσέγγιση της βιωσιμότητας αναπόφευκτα οδηγεί σε μια πρωτοβουλία με τρείς πυλώνες. Το κλειδί εδώ είναι η αντίληψη, αφού πολλοί παραγωγοί είτε δεν βλέπουν, είτε δεν θέλουν να δουν τι συμβαίνει ψηλότερα στην εφοδιαστική αλυσίδα. Η εξέλιξη του ηθικού πυλώνα, έπειτα από δεκαετίες συζητήσεων που αναλώνονταν μόνο στην περιβαλλοντική βιωσιμότητα έχει επιταχυνθεί ραγδαία. Απαιτήσεις που πριν λίγα χρόνια φάνταζαν καινοτόμες, σήμερα αποτελούν κοινές πρακτικές για διάφορους λόγους. Για παράδειγμα, η «έξυπνη» εργασία και άλλες μορφές διευκόλυνσης της εργασίας είναι ευρέως διαδεδομένες μετά την περίοδο της πανδημίας, όμως, μόλις το 2019, ακόμα θεωρούνταν πρωτοποριακές. Παράλληλα, τα περαιτέρω προβλήματα που έχουν προκαλέσει η πανδημία, ο πόλεμος και η ακρίβεια έχουν εκτιναχθεί: η έλλειψη εργατικού δυναμικού είναι ένα ζήτημα αντίστοιχης σημασίας με την κλιματική αλλαγή. Για να εξηγήσω απλούστερα πόσο κοινότυπο είναι πλέον να αντιμετωπίζουμε την βιωσιμότητα ως ένα ολιστικό ζήτημα, σκεφτείτε ότι για να εκπροσωπήσουμε την τελειότητα επιχειρήσεων που γνωρίζουν τα προβλήματα, έχουμε σχεδιάσει ένα ειδικό εργαλείο αξιολόγησης που παρέχει τον έλεγχο των εργαζομένων στον αμπελώνα. Πρόκειται για ένα σύνολο προαπαιτούμενων, συμπεριλαμβανομένου των πιο απλών νομικών ζητουμένων που ένα οινοποιείο πρέπει να εξετάσει, ώστε να καθορίσει την αξιοπιστία των προμηθευτών από άποψη ηθικής.
8.Ποια θα είναι η εξέλιξη μιας επένδυσης στη βιωσιμότητα του οίνου, αν δεν υποστηρίζεται με ποικίλους τρόπους και εργαλεία από τη νομοθεσία και το γενικότερο επιχειρηματικό περιβάλλον της χώρας όπου πραγματοποιείται;
Αυτό εξαρτάται από την αξιοπιστία την ιδιωτικών πρότζεκτ. Φυσικά, οι δημόσιες χορηγίες μπορεί να είναι ένας καθοριστικός παράγοντας, αλλά υπάρχουν πολλά παραδείγματα από το παρελθόν, όπου οι καταστάσεις έχουν εξελιχθεί διαφορετικά. Αν και θα ήταν προτιμότερο να εκφράσω την άποψη μου ανά περίπτωση, γενικότερα ο συλλογισμός μου είναι ότι ο εκάστοτε οργανισμός θα πρέπει να καθορίζει τους κανόνες της αλληλεπίδρασης, αλλά η απόκλιση θα πρέπει να αφήνεται στους ειδικούς. Η επιτυχία του πρότζεκτ Equalitas σχετίζεται με την τεχνική και επιστημονική ακεραιότητα, αλλά πρωτίστως με την ικανότητα του να δώσει διαπιστευτήρια στους αγοραστές, ήτοι σε αυτούς που καθορίζουν την αγορά. Αυτή του η δυνατότητα να παρέχει διαπιστεύσεις συνδυάζεται και με μια ταχεία εξέλιξη, μια ικανότητα «αντίδρασης», μια ελαστικότητα που οι δημόσιοι οργανισμοί μερικές φορές αποτυγχάνουν να διασφαλίσουν.
9.Σας γνωρίσαμε στην Κρήτη ως επικεφαλής της Equalitas, μιας παγκόσμιας εταιρείας που εργάζεται για τη βιωσιμότητα στην οινική αλυσίδα. Ποιες θα ήταν οι πρώτες σας συμβουλές σε έναν Έλληνα παραγωγό οίνου που θέλει να τρέξει την επιχείρησή του προς αυτή την κατεύθυνση σε μία χώρα της οποίας τα αμπέλια απειλούνται άμεσα από την κλιματική αλλαγή;
Δύο είναι οι κύριοι παράγοντες που με καθιστούν αισιόδοξο.
Οι οινοπαραγωγοί έχουν ξανά αντιμετωπίσει δραματικές κρίσεις, ακόμα και στο πρόσφατο παρελθόν, αλλά στο νου μου έρχεται η φυλλοξήρα πριν 120-130 χρόνια. Οι πρόγονοι μας πάντα ήταν ικανοί να βρίσκουν λύσεις, έτσι για παράδειγμα και εμείς με πανεπιστημιακές μελέτες στα ριζώματα των αμπελιών θα έχουμε την δυνατότητα να βρούμε αμπέλια που χρειάζονται λιγότερο νερό. Εντούτοις, θα παραμείνει η ανάγκη για χρηματοδότηση της πανεπιστημιακής έρευνας, για επιδοτήσεις ανασύστασης των αμπελώνων, για την δημιουργία αποθεμάτων νερού και για ορθολογικότερη διανομή τους. Η αμπελουργία έχει μια κοινωνική αξία (προστασία της περιοχής, αγροτικός τουρισμός, επαρχιακές κοινότητές κτλ.), που συχνά αναφέρουν οι πολιτικοί μας, και οφείλουμε να διασφαλίσουμε ότι τα λόγια θα συνοδεύονται από γεγονότα.
Τέλος. Οι αμπελουργοί χαρακτηρίζονται από την περιέργεια και την παρατηρητικότητα τους για το περιβάλλον γύρω τους. Η περιέργεια, η συνεχής αναβάθμιση των τεχνολογικών και των βιοτεχνολογικών επιτευγμάτων που βλέπουμε καθημερινώς, η προσεκτική καταμέτρηση των ενεργειών του καθενός (αναλογίζομαι το αντίκτυπο νερού και διοξειδίου που παρέχει το στάνταρ της Equalitas) είναι αυτές που θα μας επιτρέψουν επαρκείς λύσεις στα τωρινά προβλήματα.
10.Στην Κρήτη υπογράψατε ένα ΜνημόνιοΣυνεργασίαςμε τον ΣΕΟ. Τι περιλαμβάνει αυτό και τι θα μπορούσε να προσφέρει στους Έλληνες οινοποιούς τόσο στον τόπο τους, όσο και στο διεθνές περιβάλλον;
Αμφότερες οι πλευρές αναγνωρίζουν ότι μοιράζονται ένα κοινό όρμα για να στηρίξουν τους μεταπωλητές, τους προμηθευτές και τους παραγωγούς κρασιού, για να αναζητήσουν μια κοινωνικά και περιβαλλοντικά υπεύθυνη, αλλά και μια οικονομικά βιώσιμη εταιρική ανάπτυξη. Και οι δύο μεριές αναγνωρίζουν το πρότυπο πιστοποίησης Εqualitas ως την κορυφαία διεθνή πηγή εμπειρίας που επιτρέπει τον ορισμό και την διαχείριση ενός βιώσιμου οινοποιείου. Έτσι, ο σκοπός αυτού του μνημονίου συνεργασίας είναι να προωθήσει την σύμπραξη και την αλληλοβοήθεια μεταξύ της Equalitas και τον Σύνδεσμο Ελληνικού Οίνου, όσον αφορά την βελτίωση της βιωσιμότητας σε κοινωνικές, περιβαλλοντικές και οικονομικές πτυχές της προμηθευτικής αλυσίδας κρασιού. Ο Σύνδεσμος Ελληνικού Οίνου μπορεί να επωφεληθεί από την αποδεδειγμένη εμπειρία της Equalitas, και θα έχει και την ευκαιρία να επηρεάσει την μελλοντική εξελικτική πορεία της πρωτοβουλίας, για παράδειγμα μέσω του διορισμού εκπροσώπων της στην επιστημονική και τεχνική επιτροπή μας.
11.Ποια είναι τα ξεχωριστά σημεία της πορείας του Riccardo Ricci Curbastro στο χρόνο και στον οίνο;
Κατάγομαι από οικογένεια με μια πολύ μακρά παράδοση γεωργίας και αμπελουργίας, αλλά έχω διδαχτεί ότι η παράδοση είναι μια σειρά επιτυχημένων καινοτομιών που μάς έχουν κληρονομήσει οι προηγούμενες γενιές. Για αυτό το λόγο, πάντα πειραματιζόμουν αρκετά στους αμπελώνες και στις κάβες, προωθώντας αλλαγές και καινοτομίες. Περαιτέρω, έχω μια βαθιά αγάπη για το περιβάλλον, που ήδη από την δεκαετία του 1980 με έχει οδηγήσει, μαζί με τον πατέρα μου, να οραματιστώ μια γεωργία με όλο και λιγότερα χημικά, φροντίδα για το περιβάλλον με δέντρα και φράκτες γύρω από τους αμπελώνες, ώστε να επιτύχω τον στόχο της απόλυτης αυτονομίας στην παραγωγή ηλεκτρικού ρεύματος με ηλιακή ενέργεια, ήδη από το 2006. Όλα αυτά μου έχουν επιτρέψει να “αγκαλιάσω” χωρίς αμφιβολίες από το 2015 την δουλειά συγγραφής του στάνταρ βιωσιμότητας Equalitas, και το 2017 να φέρω την επιχείρηση μου στον στόχο της πιστοποίησης, πρώτα στην Ιταλία μαζί με 8 ακόμα οινοποιούς.
12.Ποια είναι η άποψή σας για τη σημερινή κατάσταση του Ελληνικού οίνου και της θέσης της Ελλάδας στο παγκόσμιο οινικό γίγνεσθαι. Ίσως κάποια αγαπημένη ποικιλία.
Οφείλω να ομολογήσω, αφού πρώτα ζητήσω την συγχώρεση των Ελλήνων συναδέλφων, ότι δεν έχω μια πλήρη εικόνα των τωρινών συνθηκών της ελληνικής βιομηχανίας οίνου. Οι αναμνήσεις μου είναι κολλημένες στα κρασιά που έπινα στα ελληνικά νησιά στην διάρκεια των διακοπών μου, στην Χαλκιδική και την Πελοπόννησο τις δεκαετίες του ‘80 και του ‘90, και τότε πάνω που είχα ανακαλύψει την Ελλάδα αποχώρησα σε αναζήτηση νέων εμπειριών και δεν επέστρεψα ποτέ. Γνωρίζω ότι πολλά έχουν αλλάξει στο διάστημα αποχής μου και για αυτό κατά την παρουσία μου στην Κρήτη τον Ιούλιο αφιέρωσα τον χρόνο μου στην ανακάλυψη των κρασιών του νησιού με τουλάχιστον δύο δοκιμές κάθε βράδυ (συνοδευόμενες από την επιστροφή μου στο ξενοδοχείο με τα πόδια, αφού η κατανάλωση με μέτρο είναι για μένα ένας τρόπος ζωής που συνδέεται με τον σεβασμό που οφείλουμε στο κρασί). Εντύπωση μου προκάλεσε η ποικιλία Βιδιανό , ακόμα και στις παραδοσιακές μορφές του, αφού είμαι παραγωγός Franciacorta. Έκπληξη μου προκάλεσε και η ισορροπία φρεσκάδας και αρωμάτων των ποικιλιών Βηλάνα και Θραψαθήρι. Δεν δοκίμασα κάποιο κόκκινο κρασί , λόγω και της ζέστης που επικρατούσε εκείνη την περίοδο, αλλά είχα την τύχη να ανακαλύψω την παγωμένη ρακί στο τέλος κάθε δείπνου.
